Glossary

Currently our glossary is available only in Polish.

ABHIDHARMA (sanskr.), tyb. ngyn pa {mngon pa}
we wczesnej kompilacji nauk buddyjskich (tripitace) abhidharma (dosł. "wyższe nauki") jest trzecim, obok winai i sutr, i ostatnim zbiorem. Wykłada systematykę i strukturę postrzegania i dzieli je na rozmaite kategorie, rozwijając w ten sposób wyższe zrozumienie (pradżnię) i dostarczając przedmiotów medytacji.

ABHISZEKA, tyb. łang kur {dbang bskur}
czasem tłumaczona jako "inicjacja" lub "przekaz mocy". Istnieje wyłącznie w tradycji buddyzmu wadżrajany. Jest to specjalny przekaz praktyki wadżrajany, który uprawnia do medytowania na danego Jidama, czyli bóstwo medytacyjne ucieleśniające doskonałe właściwości Buddy. Jest krokiem na ścieżce, który ma sens tylko wtedy, jeśli wcześniej przyjęło się buddyjskie Schronienie. 

Abhiszeka stanowi jeden z trzech niezbędnych elementów, bez których nie da się efektywnie praktykować sadhany określonego Jidama. Pozostałe dwa to lung (czytany przekaz) do tekstu sadhany oraz ustne wyjaśnienia do praktyki otrzymane bezpośrednio od autentycznego lamy z Linii Przekazu danej medytacji.

ATISIA (sanskr.) tyb. Dzioło Dzie (982-1054),
wielki mistrz buddyjski z Indii, który przeniósł do Tybetu nauki szkoły Khadampa. Propagowana przezeń praktyka wymiany własnego szczęścia na cierpienia innych trafiła do wszystkich tradycji buddyzmu tybetańskiego.

BHUMI (sanskr.), tyb. sa {sa}
stopnie lub poziomy Bodhisattwy. Dziesięć kolejnych etapów praktyki Bodhisattwy. Pierwszy poziom osiąga się z chwilą urzeczywistnienia pustki. Nie jest to jednak jeszcze pełnia Oświecenia. Na kolejnych stopnich oczyszcza się coraz subtelniejsze zaciemnienia i rozwija odpowiednie właściwości. Na końcu dziesiątego stopnia, dzięki mocy samadhi podobnego do wadżry, porzuca się ostatecznie nawet najsubtelniejsze zaciemnienia i staje się w pełni oświeconym Buddą.

BODHICITTA (sanskr.), tyb. dziang ciub sem {byang chub sems}
intencja osiągnięcia pełnego Przebudzenia i doprowadzenia do tego stanu wszystkich istot. Jest to szczególna intencja, coś co wyróżnia ścieżkę Bodhisattwy.
Bodhicitta dzieli się na bodhicittę ostateczną, urzeczywistnienie natury umysłu, oraz względną, czyli pragnienie osiągnięcia urzeczywistnienia stanu Buddy dla pożytku innych. Względną bodhicittę dzieli się dalej na bodhicittę aspiracji i zastosowania. Pierwsza z nich odnosi się do utrzymywania czystej motywacji, a druga oznacza zaangażowanie się praktykę sześciu doskonałości (paramit).

BODHISATTWA (sanskr.), ten, kto posiada bodhicittę - miłującą dobroć i współczucie, życzenie wszystkim istotom szczęścia i wolności od cierpienia. Głównym pragnieniem Bodhisattwy jest doprowadzenie wszystkich czujących istot do stanu pełnego Przebudzenia.
Termin ten odnosi się zarówno do osób podążających ścieżką mahajany, które przyjęły zobowiązanie pomagania innym, tzw. ślubowanie Bodhisattwy, jak i do form Sambhogakaji, jak Czenrezik czy Mandziuśri, którzy osiągnęli wysoki poziom urzeczywistnienia i przebywają w Czystych Krainach.

DAKINI (sanskr.), tyb. khandroma, w skrócie khandro {mkha' 'dro}, dosł.: "Wędrująca w przestrzeni"

1. ogólne określenie żeńskich bóstw. Istnieją różne rodzaje Dakiń: oświecone Dakinie Mądrości (jeszie khandro - dźniana dakini) należące do pięciu rodzin Buddy, Dakinie Aktywności (lekji khandro - karma dakini) będące emanacjami Dakiń Mądrości czy Światowe Dakinie (dzikten khandro - loka dakini). Wiele światowych żeńskich bóstw i duchów także określa się mianem Dakini. Są wśród nich Mięsożerne Dakinie (sziaza khandro) oraz Dakinie Posłanniczki (ponja khandro);
2. ogólnie wszystkie żeńskie formy Buddy (takie jak na przykład Tara, czy Wadżrajogini) określa się mianem Dakiń;
3. męskich partnerów Dakiń określa się po tybetańsku mianem "pało" {dpa' bo}, co odpowiada sanskryckiemu "wira" albo "daka";
4. "Dakini" to także określenie praktykujących kobiet, które osiągnęły Urzeczywistnienie;
5. w potocznym języku tybetańskim jest to grzecznościowe określenie żony Lamy. O żonie Lamy mówi się "khandro" albo "sang jum".

DHARMAKAJA, tyb. cie ku {chos sku} - zob. TRZY KAJE

DORDŻE - zob. WADŻRA

DZIESIĘĆ AKTYWNOŚCI DHARMY
według komentarza Miphama Rinpoczego do piątego rozdziału tekstu Majtrei "Odróżnianie środka od skrajności" są to:

1. kreślenie liter (tzn. przepisywanie świętych tekstów), pomagające w zachowaniu prawdziwej Dharmy większych i mniejszych pojazdów;
2. składanie ofiar w hołdzie Dharmie i tym, którzy ją objaśniają (nauczycielom);
3. hojne wspieranie kroczących ścieżką Dharmy i pomaganie im w zaspokajaniu potrzeb;
4. słuchanie Dharmy w skupieniu;
5. czytanie ksiąg Dharmy;
6. zapamiętywanie słów zawierających znaczenie Dharmy;
7. wyjaśnianie innym znaczenia owych słów;
8. recytowanie tego, co się zapamiętało;
9. rozmyślanie nad znaczeniem Dharmy;
10. właściwe medytowanie z ujednopunktowionym umysłem.

DŹNIANA - zob. MĄDROŚĆ PIERWOTNA

HINAJANA (sanskr.), tyb. tekpa ciungu {theg pa chung gu}
mały pojazd lub mała ścieżka. Jest to zbiór nauk Buddy, wyjaśniających filozoficzne podstawy, sposób praktykowania ścieżki oraz owoc praktyki, przeznaczonych dla tych, którzy dążą do osiągnięcia własnego wyzwolenia z samsary. Ponieważ pragnieniem wyzwolenia obejmują tylko siebie, dlatego w tekstach mahajany określa się tę ścieżkę jako "małą". Przejście ścieżki hinajany prowadzi do całkowitego oczyszczenia emocjonalnych zaciemnień umysłu i osiągnięcia pełnego wyzwolenia z samsary, stanu Arhata. Jednak wciąż jeszcze pozostają subtelne zaciemnienia niewiedzy, które uniemożliwiają osiągnięcie wszechwiedzy i innych właściwości stanu Buddy.

Nauki hinajany opierają się na tzw. "Pierwszym Obrocie Kołem Dharmy", czyli pierwszym cyklu nauczania Buddy Siakjamuniego. Co do poglądów, podkreśla się tutaj, że przyczyną cierpień samsary, od których trzeba się uwolnić, są negatywne czyny, wypływające z emocjonalnych splamień. One z kolei mają swoje źródło w lgnięciu do poczucia realności "ja". Praktyka medytacji skupia się na wyciszeniu emocjonalnych splamień oraz osiągnięciu wglądu w pustkę własnego "ja". Działanie, czyli sposób postępowania, na tej ścieżce skupia się na unikaniu negatywnych czynów, czyli na etycznej samodyscyplinie.

JANA (sanskr. ), tyb. tekpa {theg pa}
pojazd - nazwy tej używa się do określenia głównych systemów nauk buddyjskich: hinajany, mahajany lub wadżrajany. Słowo "pojazd" zostało użyte, ponieważ owe nauki niosą ścieżką praktyki do ostatecznego Urzeczywistnienia. W zachodnich publikacjach wyrażenie "jana" często tłumaczone jest jako "ścieżka".

JANGSI (tyb.) - inkarnowany Lama przed intronizacją lub, po prostu, bardzo młody.

JESZIE - zob. MĄDROŚĆ PIERWOTNA

JIDAM (tyb.)
termin często tłumaczony jako „bóstwo medytacyjne”.
Jidamy są formami ucieleśniającymi doskonałe właściwości przebudzonego Umysłu. Występują jako postacie męskie lub żeńskie o różnych barwach, pozach, ozdobach i atrybutach. Ich wygląd jest głęboko symboliczny. Właściwie wykonywana praktyka, skupiona na danej formie Jidama, jest niezwykle efektywną i szybką ścieżką do urzeczywistnienia, stosowaną w wadżrajanie.

KANGJUR (tyb.) {bka' 'gyur}, w większości dialektów czyta się kandziur, dosł. "przełożona mowa"
- przełożony na język tybetański zbiór wszystkich nauk, wygłoszonych przez samego Buddę Siakjamuniego. Nauki te zawierają trzy zasadnicze grupy tekstów:

1. sutrantę (zbiór sutr), czyli dysputy Buddy z uczniami, przedstawiające wiele tematów filozoficznych i praktycznych,
2. abhidharmę, zajmującą się w dużej mierze analizą procesów postrzegania, a także obejmującą nauki o kosmologii,
3. winaję, będącą szczegółową analizą zagadnień etycznych, a w szczególności reguł mnisich. Ze względu na ten podział, obejmujący trzy grupy, sanskrycki oryginał tego kanonu nazywa się tripitaką, czyli "trzema koszami".

Niektórzy wyodrębniają jeszcze tantry jako osobną, czwartą grupę, inni wliczają je do pierwszego zbioru (sutranty). Ogólnie mówi się, że nauki sutr przeciwdziałają truciźnie gniewu, nauki abhidharmy są lekarstwem na głupotę, winaja na pożądanie, a nauki zawarte w tantrach pokonują wszystkie trucizny umysłu jednocześnie.
Kangjur wraz z Tengjurem stanowią podstawowy kanon buddyzmu tybetańskiego.

KHANDRO - zobacz DAKINI

ŁANG lub ŁANG KUR - zob. ABHISZEKA

MAHAJANA (sanskr.), tyb. tekpa cienpo {theg pa chen po}
wielki pojazd lub wielka ścieżka, nazywana również ścieżką Bodhisattwy. Jest to zbiór nauk Buddy, wyjaśniających filozoficzne podstawy, sposób praktykowania ścieżki oraz owoc praktyki, przeznaczonych dla tych, którzy pragną przynieść wyzwolenie z cierpienia wszystkim czującym istotom. Ponieważ pragnienie wyzwolenia rozciąga się na wszystkie istoty, dlatego określa się tę ścieżkę jako "wielką". Dzięki praktyce mahajany oczyszcza się zarówno emocjonalne zaciemnienia, jak i subtelne zaciemnienia niewiedzy i dzięki temu praktykujący dochodzi u kresu swej ścieżki do pełnego stanu Buddy, urzeczywistnia trzy Kaje.

Nauki mahajany opierają się na tzw. "Drugim Obrocie Kołem Dharmy", czyli drugim cyklu nauczania Buddy Siakjamuniego. Co do poglądów, podkreśla się tutaj, że aby pokonać przyczyny cierpienia, należy zrozumieć zarówno pustkę własnego "ja", jak i pustkę wszystkich postrzegalnych zjawisk. W praktyce medytacji łączy się rozwijanie bezstronnego i nieograniczonego współczucia ze zrozumieniem pustki wszystkich zjawisk. Działanie Bodhisattwy, to praca dla pożytku wszystkich istot. Poglądy, medytacja i działanie Bodhisattwy nie stoją w sprzeczności z hinajaną. Bodhisattwa stosuje wszystkie aspekty małego pojazdu, ale dzięki współczuciu i głębszemu rozumieniu pustki wykracza daleko poza zasięg ścieżki hinajany.

MANDALA tyb. kjil kor {dkyil 'khor}
znaczy dosłownie "centrum i to, co wokół". Używa się tego terminu w różnych znaczeniach:

• Najczęściej określenie "mandala" stosuje się w odniesieniu do czystych mandal, to znaczy mandal Buddów. W praktykach wadżrajany obiekt medytacji często stanowi mandala, w której centrum znajduje się główny Budda, otoczony innymi Buddami i Bodhisattwami. Od imienia centralnego Buddy pochodzi nazwa danej mandali, np. mandala Buddy Medycyny.
• Słowo "mandala" odnosi się także do pałacu, w którym rezyduje Budda. Różne elementy pałacu symbolizują 37 właściwości ścieżki Bodhisattwy. Ten trójwymiarowy pałac przedstawiany bywa na płaskim diagramie. Taka płaska mandala, namalowana na płótnie lub usypana z kolorowego piasku, stanowi centralną część specjalnego ołtarza (także zwanego mandalą) podczas wielodniowych rytuałów wadżrajany.
• Nasz wszechświat według starożytnej kosmologii indyjskiej, a także według nauk, przedstawionych przez Buddę w tekstach abhidharmy, składa się z centralnej Góry Meru, na której żyją bogowie, oraz symetrycznie usytuowanych wokół niej czterech kontynentów. Symboliczne przedstawienie takiego wszechświata, nazywane "mandalą wszechświata", stanowi często ofiarę składaną Buddom podczas praktyk wadżrajany.
• Również metalowy krążek, na którym zwyczajowo usypuje się kupki ryżu symbolizujące Górę Meru i kontynenty, także zwiemy mandalą.
• My sami w centrum i postrzegany przez nas świat wokół tworzymy także mandalę. Jednak jest ona nieczysta, gdyż nasze postrzeganie zaburzone jest emocjonalnymi splamieniami: pragnieniem, niechęcią, zazdrością, dumą, głupotą, a także wszelkimi oczekiwaniami i obawami. W tradycyjnych tekstach buddyjskich rzadko można znaleźć takie odniesienia, ale na Zachodzie coraz częściej spotyka się z określeniem "twoja mandala", co ma określać strefę osobistych wpływów. Niektórzy psychoterapeuci i artyści nazywają tak każdą symetryczną konstrukcję graficzną.

MANTRAJANA (sanskr.) dosł.: "pojazd mantr" - synonim wadżrajany.

MĄDROŚĆ PIERWOTNA, sanskr. dźniana, tyb. jeszie {ye shes}, skrót od ye gnas kyi shes pa
Sylaba "je" oznacza "od zawsze" i odnosi się do wrodzonej natury Buddy (Tathagatagarbhy), która - zgodnie z naukami Trzeciego Obrotu Kołem Dharmy, czyli ostatecznymi naukami Buddy - zawsze była prawdziwą naturą umysłu każdej z żyjących istot. Pozostaje ona doskonale czysta. Zasłonięta jest jedynie powierzchownymi (tyb. lo łur) zaciemnieniami, które ją przesłaniają tak, że jej właściwości nie manifestują się. Porównuje się to do słońca zakrytego gęstymi chmurami. 

"Szie" jest rdzeniem czasownika "sziepa", oznaczającego: wiedzieć, być świadomym, rozpoznawać. "Jeszie" oznacza więc stan umysłu, który bezpośrednio postrzega swą ostateczną naturę, wrodzoną naturę Buddy. Jest to synonim pełnego urzeczywistnienia prawdy absolutnej, Przebudzenia.

Najczęściej spotykane przykłady tłumaczenia "yeshe" na język angielski, to: awerness, pristine awerness, primordial wisdom, wisdom, pristine cognition, knowledge, original wakefulness.

MUDRA (sanskr.), tyb. ciak gja czytane zwykle jako ciak dzia {phyag rgya}
słowo to ma dwa znaczenia:

1. pieczęć stawiana na dokumentach,
2. gest, układ dłoni coś wyrażający - na przykład gest dawania.

W obydwu znaczeniach termin ten jest szeroko stosowany w tradycji buddyjskiej, a szczególnie w wadżrajanie, w której stosuje się wiele symboli. Najczęściej spotkać można następujące zastosowania słowa mudra:

• Gest ukazujący jakieś właściwości oświeconego umysłu. Buddowie, Bodhisattwowie i różni mistrzowie przedstawiani w ikonografii rozpoznawalni są po pozycji ciała oraz po mudrach, w jakich ułożone są ich ręce.
• Gesty wykonywane podczas praktykowania sadhany. Szczególnie liczne są mudry związane ze składaniem rozmaitych ofiar.
• Partnerka. W tekstach tantr słowo mudra często używane jest dla określenia partnerki męskiego Buddy. Partnerka często nazywana jest także: Mądrość tyb. rig-ma {rig ma} lub Zrozumienie tyb. szierab-ma {shes rab ma}.
• Symbol. Odnosi się to do niektórych ozdób, noszonych przez określone bóstwa medytacyjne lub osoby praktykujące. Na przykład "pięć mudr" to pięć ozdób z kości, zdobiących niektóre Jidamy.
• Wielki Symbol, Mahamudra {phyag rgya chen po}. Jest to zarówno nazwa systemu nauk prowadzących wprost do urzeczywistnienia ostatecznej natury umysłu, jak i określenie tego najwyższego urzeczywistnienia.
• Pieczęć. Istnieje określona kategoria nauk, zwana Czterema Pieczęciami, tyb.: cie kji ciak dzia szi {chos kyi phyag rgya bzhi}.

MYNLAM tyb. {smon lam}, (sanskr. pranidana)
dosłownie: "ścieżka życzeń" - myn to "pragnienie, dążenie, aspiracja", a lam oznacza ścieżkę. Nieco podobne znaczenie ma soldeb {gsol 'debs}, które najczęściej (ale nie zawsze!) jest modlitwą czy prośbą adresowaną do konkretnego obiektu, takiego jak Budda, Jidam czy Lama.

Mynlam, czyli "ścieżka życzeń", oznacza wzbudzanie w sobie postawy pełnej szlachetnych pragnień. Modlimy się na przykład o to, aby wszystkie istoty osiągnęły szczęście zarówno doczesne, jak i ostateczne, aby były wolne od wszelkich cierpień itd. Czasem chodzi o spełnienie bardziej specyficznego celu, jak na przykład w Dełacien mynlam, czyli "Modlitwie o odrodzenie w Czystej Krainie Dełacien".

Istnieje cała kategoria klasycznych tekstów zwanych modlitwami mynlam, ułożonych przez samego Buddę lub przez wielkich mistrzów przeszłości. W buddyzmie tybetańskim najbardziej znaną spośród nich jest modlitwa Zangcie mynlam, ("Modlitwa o dobre postępowanie"). Pochodzi ona bezpośrednio od Buddy Siakjamuniego i została z sanskrytu przełożona na język tybetański. Uważa się ją za "króla wszystkich modlitw".

Potocznie Mynlamem nazywa się też wielkie ceremonie, polegające na zbiorowej recytacji modlitw o pomyślność. Na przykład w tradycji Karma Kagju od czasów siódmego Karmapy, Ciedraka Gjamtso istnieje zwyczaj kilkudniowej wspólnej recytacji wielu najcenniejszych modlitw. Centralnym punktem rytuału jest wielokrotne powtarzanie Zangcie mynlam. Tradycja ta nadal jest podtrzymywana. W Katmandu co roku mnisi z kilkunastu klasztorów Karma Kamtsang zbierają się na wspólnych modlitwach, za każdym razem w innym klasztorze. Podobne praktyki spotykamy też we wszystkich innych szkołach buddyzmu tybetańskiego.

W latach osiemdziesiątych Kalu Rinpocze zapoczątkował zwyczaj recytowania mynlam przez mnichów w Bodh Gai, pod drzewem bodhi. Działalność tę kontynuował potem Bokar Rinpocze. Obecnie Jego Świątobliwość XVII Karmapa przykłada niezwykle wielką wagę do tej zupełnie nowej tradycji corocznych modlitw w Bodh Gai. Bierze w nich udział kilka tysięcy mnichów z klasztorów Karma Kagju, a także wielu świeckich ludzi z Azji i Zachodu. Uczestniczą także lamowie z innych szkół Kagju. To przedsięwzięcie znane się stało jako Kagju Mynlam Cienmo - Wielkie Mynlam Kagju.

NIRMANAKAJA, tyb. tul ku {sphrul sku} - zob. TRZY KAJE

OSIEM POMYŚLNYCH SUBSTANCJI, tyb.: taszi dze gje {bkra shis rdzas brgyad}
Osiem substancji, związanych z ważnymi wydarzeniami z życia Buddy Siakjamuniego. Uważa się, że ofiarowanie ich jest szczególnie pomyślne, gdyż stwarza dobrze wróżebne uwarunkowania na przyszłość (tzw. dobry "tendrel" {rten 'brel}) - przybliża chwilę, kiedy my sami zostaniemy historycznym Buddą i otrzymamy podobne dary. Ofiarowuje się je zwykle wraz z siedmioma królewskimi atrybutami i ośmioma pomyślnymi symbolami.

Osiem pomyślnych substancji to:

1. ziarno gorczycy {yungs kar} - ósmego z piętnastu dni ukazywania cudów Budda nawrócił sześciu przywódców bramińskich religii wraz z ich uczniami, a Bodhisattwa Wadżrapani ofiarował mu białe ziarno gorczycy;
2. trawa durła (sanskr. kusia) {rtsva dur ba} - sprzedawca Taszi podarował ją Buddzie w drodze do Bodh Gai. Budda zasiadł na wiązce tej trawy pod drzewem Bodhi, gdzie osiągnął pełne przebudzenie;
3. cynober {li khri} - gdy Budda był bliski pełnego Przebudzenia, ukazał mu się Mara, który szydził i wyrażał wątpliwości co do jego Oświecenia. Budda wezwał na świadka Boginię Ziemi, która ofiarowała mu cynober, jaskrawoczerwony proszek, świadcząc o jego Przebudzeniu;
4. gi-łang {ghi wang} - medyczna substancja, najprawdopodobniej z woreczka żółciowego słonia. Zazdroszczący Buddzie Devadatta próbował go zabić przy pomocy słonia. Budda uspokoił zwierzę, które pokłoniło się przed nim i ofiarowało mu swe ciało;
5. jogurt {zho} - po sześciu latach praktykowania ascezy, aby ukazać, że nie tędy wiedzie ścieżka do pełnego Przebudzenia, Budda przyjął od pewnej kobiety jogurt i po zjedzeniu go zaczął lśnić oślepiającym blaskiem;
6. lustro {me long} - po zjedzeniu jogurtu Buddę otoczył blask, a bogini formy ofiarowała mu zwierciadło, żeby zobaczył swój majestat i chwałę.
7. owoc bilła {shing tog bil ba} - kiedy Budda opuścił ojcowski pałac, zaczął medytować pod drzewem, którego bogini ofiarowała mu ów owoc na znak osiągnięcia przezeń doskonałego stanu spokojnego spoczywania (sanskr. siamatha);
8. pomyślna koncha {dung g.yas 'khyil} - po osiągnięciu pełnego Przebudzenia Budda przez czterdzieści dziewięć dni pozostawał w samadhi. Potem pojawił się bóg Indra, który ofiarował mu skręconą w prawo muszlę i poprosił o nauczanie.

OSIEM POMYŚLNYCH SYMBOLI, tyb. taszi tak gje {bkra shis rtags brgyad}
Osiem symboli, reprezentujących różne części doskonałego ciała Buddy. Uważa się, że ofiarowanie ich jest szczególnie pomyślne, gdyż stwarza dobrze wróżebne uwarunkowania na przyszłość (tzw. dobry "tendrel" {rten 'brel}) - przybliża chwilę, kiedy my sami osiągniemy doskonałe ciało Buddy, obdarzone takimi samymi cechami. Ofiarowuje się je zwykle wraz z ośmioma pomyślnymi substancjami i siedmioma królewskimi atrybutami.

Osiem pomyślnych symboli to:

1. baldachim {gdugs mchog} okrągły niczym głowa Buddy;
2. złote ryby {gser nya} symbolizujące kształt oczu Buddy;
3. lotos {padma}, giętki, doskonały, smukły niczym język i wymowa Buddy;
4. waza {bum pa}, która wyobraża gardło Buddy, źródło prawdziwej, usuwającej cierpienia samsary i przynoszącej szczęście Dharmy;
5. niekończący się węzeł {dpal be'u}, symbol wszechwiedzącego, niczym nie ograniczonego serca-umysłu Buddy;
6. chorągiew zwycięstwa {rgyal mtshan}, wyobrażająca piękno i doskonałe proporcje ciała Buddy;
7. biała koncha {dung dkar}, słynąca z donośnego dźwięku - symbol mowy Buddy, która jest zawsze odpowiednio głośna i melodyjna;
8. koło {'khor lo} - znak zdobiący podeszwy stóp Buddy, symbol obracania Kołem Dharmy, które niesie Wyzwolenie wszystkim czującym istotom.

PARAMITA (sanskr.)
czyli "doskonałość". Paramity tłumaczone są też jako „doskonałości przekraczające” czy „transcendentne” lub dosłownie „przejście na drugi brzeg”, ponieważ ich praktyka przenosi poza ocean samsary do Wyzwolenia.
Zazwyczaj wymienia się sześć lub dziesięć paramit.
W klasyfikacji sześciu są to:

1. szczodrość,
2. etyczna dyscyplina,
3. cierpliwość,
4. entuzjastyczne wysiłki,
5. medytacyjne wchłonięcie,
6. najwyższe zrozumienie.

W przypadku dziesięciu dochodzą: 7. zręczne środki, 8. modlitwa, 9. moc i 10. pierwotna mądrość.

Paramity składają się na bodhicittę zastosowania i wraz z medytacją nad naturą umysłu wyznaczają ścieżkę praktyki Bodhisattwy. Na każdym poziomie Bodhisattwy doprowadza się do pełnego urzeczywistnienia jedną z paramit, na przykład na pierwszym jest to doskonałość szczodrości.

PIĘĆ SKARBNIC Kongtrula Lodro Thaje
Wielki Dziamgon Kongtrul Lodro Thaje (1813-1899) to jeden z głównych założycieli Rime, dziewiętnastowiecznego niesekciarskiego ruchu w buddyzmie tybetańskim. Ten główny uczeń XIV Karmapy i rdzenny lama XV Karmapy znany jest także jako autor "Pięciu Wielkich Skarbnic", zbiorów zawierających najważniejsze przekazy różnych szkół, jak również jego własne prace. Skarbnice te stanowią kompleksowy zbiór abhiszek, lungów i komentarzy, jeden z najważniejszych i najcenniejszych w tradycji buddyzmu tybetańskiego.

1. Kagju Ngag Dzy, "Skarbnica mantr Kagju" zawiera większość tantr i związanych z nimi przekazów sprowadzonych do Tybetu z Indii przez Marpę Lotsałę (1012-1097) oraz późniejsze komentarze dzierżycieli tego przekazu.

2. Rincien Ter Dzy "Skarbnica drogocennych term" to największy zbiór różnych term, zawierający w ponad siedemdziesięciu tomach najbardziej reprezentatywnych abhiszek ze starych i nowych term.

3. Dam Ngag Dzy "Skarbnica ustnych pouczeń" zbiera najbardziej reprezentatywne nauki - abhiszeki i instrukcje - z ośmiu wczesnych szkół buddyzmu tybetańskiego, tzw. Ośmiu Linii Praktyk. Pojawiły się one w Tybecie jako rezultat rozmaitych przekazów przynoszonych z Indii, tłumaczonych i rozpowszechnianych. Są to: Njingmapa, Sakjapa, Kadampa, Kagju, Szangpa, Szidzie (w tym Cie Jul), Dzior Druk (znana też jako Dzionang) i Dordże Sung-gi Njendrub. Niektóre z nich nie są już kontynuowane jako osobne szkoły, ale ich przekazy można odnaleźć we współcześnie istniejących czterech głównych tradycjach.

4. Sziedziej Kynkjab Dzy "Skarbnica wiedzy" zawiera komentarze pisane przez samego Lodro Thaje. Jest to zbiór nauk ze wszystkich dziedzin wiedzy, a zatem znajdziemy tu teksty dotyczące abhidharmy, etyki, kosmologii, poglądów różnych szkół filozoficznych, klasyfikacji tantr, podstaw mahamudry itp. Od niedawna całość dostępna jest już w wielotomowym tłumaczeniu angielskim, znanym jako „Treasury of Knewledge”.

5. Gjacien Ka Dzy "Skarbnica rozległych nauk" to także zbiór tekstów autorstwa Lodro Thaje, np. jego wersja ceremonii abhiszek i komentarze do wybranych tantr, nauki dotyczące guru jogi Milarepy, komentarz do mahamudry "Pochodnia pewności" i wiele innych.

PRADŻNIA

RUMTEK
miasteczko w Sikkimie, w północno-wschodnich Indiach, w którym XVI Karmapa Rangdziung Rikpi Dordże zbudował klasztor Dharma Czakra (nazywany też po prostu Rumtekiem), swoją główną siedzibę na wygnaniu. Do klasztornego kompleksu należy również Instytut Wyższych Studiów Buddyjskich Karma Śri Nalanda.

SADHANA, tyb. drub tab {sgrub thabs}, skrót od sgrub pa'i thabs
dosł.: "metoda urzeczywistnienia". Całościowa praktyka wadżrajany poświęcona określonemu aspektowi Buddy, np. "sadhana Awalokiteśwary", czyli "praktyka Bodhisattwy Współczucia". Praktykowanie sadhany obejmuje aktywności ciała, mowy i umysłu. Ciałem wykonuje się mudry (symboliczne gesty) i inne rytualne czynności, jak na przykład skrapianie ołtarza, używanie różańca, gra na instrumentach, itp. Mową recytuje się tekst sadhany, zawierający opisy wizualizacji, prośby, modlitwy, ofiary, wychwalanie przymiotów Buddy, itd. Szczególną wagę przykłada się do powtarzania mantr. Ćwiczenia oddechowe także zaliczane są do kategorii praktyk związanych z mową. Umysł skupia się na wyobrażaniu sobie, według ściśle określonych reguł, postaci Buddy, przechodzi przez kolejne etapy wizualizacji, a następnie w bezforemnej medytacji skupia się na obserwowaniu natury umysłu. 

Do praktykowania dowolnej sadhany niezbędne jest otrzymanie odpowiednich przekazów (abhiszeka, lung i ustne wyjaśnienia) od upoważnionego lamy.

SAMBHOGAKAJA, tyb. long ku {longs sku} - zob. TRZY KAJE

SCHRONIENIE, tyb. kjab dro {skyabs 'gro}; dosł. "udawać się po schronienie"
Przyjęcie Schronienia w Trzech Klejnotach (Buddzie, Dharmie i Sandze) to pierwszy krok na ścieżce buddyjskiej. Ceremonia ta jest konieczna, by móc faktycznie zaangażować się w praktykę buddyjską, jest też wymagana do otrzymywania dalszych przekazów, takich jak ślubowania świeckie, ślubowanie Bodhisattwy czy abhiszeka.

SIEDEM KRÓLEWSKICH ATRYBUTÓW, tyb. gjal si nam dyn {rgyal srid rnam bdun}
Są własnością Czakrawartina, który - mając boskie pochodzenie - we wczesnym okresie zaludniania wszechświata sprawuje królewską władzę nad całym światem. Czakrawartin jest Bodhisattwą o niezwykle wielkim nagromadzeniu duchowych zasług. Symboliczne ofiarowywanie jego atrybutów obiektom Schronienia stwarza dobrze wróżebne uwarunkowania na przyszłość (tzw. dobry "tendrel" {rten 'brel}) - staje się przyczyną nagromadzenia przez nas wielkiej ilości zasługi. Siedem królewskich atrybutów ofiarowuje się zwykle wraz z ośmioma pomyślnymi substancjami i ośmioma pomyślnymi symbolami.

Atrybutami tymi są:

1. Drogocenne koło {'khor lo} - tysiącszprychowe złote koło, które zjawia się zawsze tam, gdzie ma przybyć Czakrawartin i wieści jego nadejście. Owo koło zapewnia Czakrawartinowi zwycięstwo w boju. Stanowi ono odpowiednik pradżni, dzięki której praktykujący pokonuje emocjonalne splamienia;
2. Drogocenny klejnot {nor bu}, który spełnia wszelkie wypowiedziane w jego obecności życzenia. Stanowi symbol wiary, fundamentu wszystkich innych dobrych właściwości;
3. Drogocenna królowa {btsun mo}, mądra i piękna, będąca doskonałym wsparciem dla swego małżonka - symbol nierozproszonej medytacji, samadhi, podstawy pradżni, zapewniającej jej stałość, spokój i skuteczność;
4. Drogocenny minister {blon po}, odgadujący i spełniający wszystkie zamierzenia władcy, zanim ten zdąży je nawet wypowiedzieć. Wyobraża on radość, na przykład "pełną radość" osiągnięcia pierwszego poziomu Bodhisattwy. Minister udziela też władcy mądrych rad, a więc przyczynia się do radości;
5. Drogocenny słoń {glang po} - biały słoń o sześciu kłach, jako niezwykle spokojne i łagodne zwierzę jest symbolem uważności. Uważność pozwala okiełznać umysł, gdyż za jej sprawą wiemy, co się w nim dzieje;
6. Drogocenny koń {rta mchog}, przepiękny, o barwie jak szyja pawia, jest wierzchowcem Czakrawartina. Stanowi odpowiednik pilności. Drogocenny wierzchowiec w jednej chwili niesie władcę wszędzie tam, gdzie pragnie się on znaleźć. Pilność pomaga Bodhisattwie rozwijać właściwości samadhi i pradżni, eliminując splamienia;
7. Drogocenny generał {dmag dpon} jest tak potężny, że nikt nawet nie myśli o próbie konfrontacji z nim i nie planuje wojny. Odpowiada on bezstronności, wolności od przywiązania i niechęci, która pokonuje splamienia, niczym kładący kres wojnie generał.

SZEŚĆ PARAMIT - zob. PARAMITA

SUTRAJANA (sanskr.)
ogólne określenie stopniowych ścieżek do Przebudzenia. Do kategorii tej zalicza się zarówno hinajanę, jak i mahajanę.

TANKA (tyb.)
tybetański zwijany obraz, z reguły przedstawiający bóstwo lub jego mandalę. Tradycyjnie malowany mineralnymi barwnikami (często uzyskiwanymi ze szlachetnych kamieni), haftowany lub zszywany z kawałków różnych tkanin.

TANTRAJANA (sanskr.)
ścieżka tantr - synonim wadżrajany.

TENGJUR, (tyb.) {bstan 'gyur}, w większości dialektów czyta się tendziur, dosł. "przełożone komentarze"
Zbiór przełożonych z sanskrytu na język tybetański klasycznych tekstów wielkich buddyjskich mistrzów ze starożytnych Indii. Zawiera dzieła takich autorytetów mahajany, jak Nagardżuna, Szantidewa, Asanga, Dharmakirti itd. W tengjurze znajdują się także teoretyczne teksty wadżrajany oraz teksty sadhan pochodzące od mahasiddhów, jak na przykład Sarahy, Tilopy, Wirupy czy Naropy.

Tengjur wraz z Kangjurem stanowią podstawowy kanon buddyzmu tybetańskiego.

TRZY KAJE
- Dharmakaja to bezforemna "Kaja Absolutnej Prawdy", absolut, którego nie da się poznać żadnym ze zmysłów ani zrozumieć za pomocą intelektu. Można go doświadczyć jedynie poprzez bezpośrednie urzeczywistnienie Przebudzenia, co jest równoznaczne z wyzwoleniem od cierpienia i osiągnięciem wszechwiedzy i bezgranicznego szczęścia.
Sambhogakaję i Nirmanakaję nazywa się foremnymi Kajami.
- Sambhogakaja to "Kaja Doskonałej Szczęśliwości". Przejawia się ona w formie niezliczonych postaci Buddów. Przebywają one w Czystych Krainach i nauczają tych, którzy są już zaawansowani na ścieżce Bodhisattwy. Ktoś, kto dzięki swemu prawemu i religijnemu życiu jest dostatecznie na to przygotowany, może po śmierci odrodzić się w tychże niebiańskich krainach, aby tam stopniowo dojść do pełnej doskonałości - stanu Buddy. A nawet, jeśli jeszcze za życia osiągnie duchową czystość, może tu na ziemi otrzymywać od "Kai Doskonałej Szczęśliwości" nauki podczas mistycznych wizji. Historia buddyzmu mahajany zna wielu świętych wizjonerów, którzy wzbogacają przekaz nauk o żywe doświadczenie.
- Nirmanakaja to "Kaja Emanacji". Przybiera ona kształt konkretnych historycznych postaci, takich jak Budda Siakjamuni, które odradzają się po to, aby ukazywać innym ścieżkę do Wyzwolenia. "Kaja Emanacji" może także przejawiać się w formie duchowych nauczycieli, władców pomagających swym poddanym, a nawet zwykłych ludzi, którzy z poświęceniem pracują dla dobra innych. Również nauczyciele innych religii mogą być postrzegani jako emanacje aktywności Buddy, nauczające stosownie do zdolności i sposobów myślenia poszczególnych istot.

TRZY KLEJNOTY, tyb. kyn ciok sum {dkon mchog gsum}
to trzy główne obiekty czci na buddyjskiej ścieżce, czyli Budda, Dharma i Sangha.

Budda - tyb. sang gje {sangs rgyas} - rozumiany jest nie tylko jako doskonały nauczyciel Budda Siakjamuni, który żył w Indiach ponad dwa i pół tysiąca lat temu i osiągnął pełne Przebudzenie. Kiedy mowa jest o przyjmowaniu Schronienia w Buddzie, to przede wszystkim należy rozumieć Buddę jako ucieleśnienie Dharmakaji, Sambhogakaji i Nirmanakaji (zob. TRZY KAJE).

Dharma - tyb. cie {chos} - to Nauki, które przekazał Budda Siakjamuni, ukazujące metody, dzięki którym każdy może osiągnąć ten sam cel. Mówi się o Dharmie objaśnień – są to wszystkie słowa, pochodzące od Buddy i wielkich oświeconych mistrzów – i o Dharmie urzeczywistnienia, która pojawia się stopniowo, w miarę jak uczeń stosuje poznane metody usuwania zaciemnień umysłu i zaczyna doświadczać coraz więcej intuicyjnej mądrości oraz wglądu w prawdziwą naturę umysłu.

Sangha - tyb. gen dyn {dge ‘dun} - to ci, którzy pomagają wybrać i właściwie zrozumieć Nauki odpowiednie dla danego ucznia. W tradycyjnym znaczeniu za zwyczajną sanghę uważa się jedynie w pełni wyświęconych mnichów, ale szerzej można mówić o całej społeczności nauczycieli, także tych świeckich. Dodatkowo w mahajanie rozróżnia się Szlachetną Sanghę, która stanowi obiekt Schronienia. Są to Bodhisattwowie na najwyższych poziomach rozwoju, tacy jak Mandziuśri, Wadżrapani czy Czenrezik.

Tradycyjnie Schronienie przyjmuje się w tych trzech drogocennych obiektach: Buddzie, Dharmie i Sandze. Budda to cel, do którego chcemy dążyć, Dharma to droga, która do niego prowadzi, a Sangha to przewodnicy, którzy służą pomocą na ścieżce.

TRZY SFERY - tyb. kham sum {khams gsum}
pierwszą z nich jest sfera pożądania, która dzieli się na światy piekielne, głodnych duchów, zwierząt, ludzi, półbogów i niższe poziomy bogów. Nazywa się tak, gdyż istoty w tych światach stale zajęte są dążeniem do osiągnięcia przyjemności zmysłowych. Sfera formy obejmuje siedemnaście poziomów bogów o przepięknych świetlanych ciałach. Na sferę bezforemną składają cztery poziomy bezforemnych bogów, tak zwanych "brahmów". Trzy sfery razem składają się na samsarę.

TSAMPA (tyb.)
prażona mąka jęczmienna, podstawowe pożywienie Tybetańczyków.

TSA-TSA
Terminem tsa-tsa określa się podobizny Buddów lub miniaturki stup odbijane z przygotowanych wcześniej form. Mogą być one tworzone za pomocą dowolnego z pięciu elementów (np. wody wlanej do formy), jednak najczęściej wykonuje się je z gliny. Często wypełnia się nimi stupy.

W przypadku Parinirwany wielkiego mistrza, jego prochy są używane do przygotowywania takich tsa-tsa. Jeśli tsa-tsa ma formę stupy, to składa się ona z wielu innych maleńkich stup. Takie tsa-tsa symbolizują umysł Buddy i służą jako obiekt wsparcia w medytacji.

Tradycja robienia tsa-tsa została wprowadzona w Tybecie przez indyjskiego panditę Smriti Dźniana.

TSOK {tshogs}, skrócona nazwa od tsok kji ciepa {tshogs kyi mchod pa} (w sanskr. ganapudża) lub tsok kji korlo {tshogs kyi 'khor lo} (sanskr. ganaczakra), dosł. "zgromadzenie ofiarne" lub "zgromadzenie kręgu"
Nazwa ta odnosi się do specjalnego rodzaju rytuału wadżrajany przeprowadzanego w pojedynkę lub przez grupę praktykujących. Jest on połączony z sadhaną jakiegoś Jidama, ale ma miejsce wyłącznie w anuttara-joga-tantrach. Ofiarowywane napoje symbolizują mądrość, a produkty stałe (ciastka, owoce, orzechy) - zręczne metody i współczucie. Kluczowym punktem jest ćwiczenie się w czasie tej praktyki w postrzeganiu wszystkiego z absolutnego punktu widzenia.

W naukach wadżrajany tsok uważa się za najefektywniejszą metodę nagromadzenia zasług i rozwinięcia niedualistycznej mądrości. Spożywanie substancji tsoku jest także źródłem błogosławieństw, ma moc oczyszczania naruszonych ślubowań i splamień ciała, mowy i umysłu, a także uzdrawiania z chorób. Tsok ofiarowuje się także z intencją pokonania przeszkód, spełnienia pragnień, uczczenia świąt lub też by pomóc zmarłym. Dlatego praktyki tego rodzaju są regularnie wykonywane zarówno w klasztorach wadżrajany, jak i w ośrodkach buddyzmu tybetańskiego na Zachodzie.

TSURPHU (tyb.)
główna siedziba Karmapów w Tybecie, położona w dolinie Tolung o jakieś trzydzieści kilometrów na zachód od Lhasy.

WADŻRA (sanskr.), tyb. dordże { rdo rje }
symbol niezniszczalnej esencji umysłu - wrodzonej natury Buddy.
Historia mówi, że w starożytnych Indiach żył wielki mędrzec, który przez sto tysięcy lat pozostawał w nierozproszonej medytacji. Gdy zmarł, próbowano spalić jego ciało, ale kości okazały się niezniszczalne. Uważa się, że król bogów, Indra, posiada takie niezniszczalne berło, zwane wadżrą, wykute z kości owego mędrca.

Wadżra Indry ma sto ramion i siedem cech. Ponieważ te siedem właściwości odpowiada sposobowi, w jaki opisuje się w buddyzmie wrodzoną naturę Buddy, dlatego symbolu wadżry zaczęto powszechnie używać w tantrajanie, która w ten sposób uzyskała równorzędną nazwę - wadżrajana.

Siedem właściwości wadżry {rdo rje'i chos bdun}:

1. jest nie do przecięcia {mi chod pa},
2. niezniszczalna {mi shigs pa},
3. prawdziwa (autentyczna) {bden pa},
4. solidna {sra ba},
5. stabilna {brtan pa},
6. nie daje się powstrzymać przeszkodom {thams cad du thogs pa med pa} oraz
7. jest niepokonana {thams du ma phams pa}.

Za pomocą tych cech można opisać wrodzoną naturę Buddy. Pierwsze dwie właściwości dotyczą tu podstawy: 1) pustka nie może zostać uszkodzona, przecięta przez emocjonalne splamienia ani 2) zniszczona przez zaciemnienia niewiedzy.
Następne cechy odnoszą się do ścieżki, która: 3) w esencji jest autentyczna, prawdziwa, 4) ma naturę solidną, prawdziwą, szczerą i 5) przynosi stabilny, niezmienny efekt.
Dwie ostatnie opisują owoc ścieżki: 6) jest on pozbawiony wszelkich emocjonalnych zaciemnień, nie mogą go one powstrzymać i 7) żadne zaciemnienia niewiedzy nie mogą się w nim pojawić, nie pokonają go.

W buddyzmie najczęściej spotykamy się z symbolem pięcioramiennej wadżry, ale występuje także dziewięcio-, trój- i jednoramienna wadżra.

WADŻRAJANA (sanskr.), tyb. dordże tekpa {rdo rje theg pa}
ścieżka wadżry lub wadżra ścieżka, zwana również mantrajaną lub ścieżką tantr. Jest to zbiór nauk Buddy, wyjaśniających filozoficzne podstawy, sposób praktykowania ścieżki oraz zręczne metody, umożliwiające osiągnięcie pełnego Przebudzenia nawet w jednym życiu.

Nauki wadżrajany opierają się na tzw. "Trzecim Obrocie Kołem Dharmy", czyli trzecim cyklu nauczania Buddy Siakjamuniego. W naukach tych Budda podkreślał fakt, że ostateczną naturą umysłu jest pustka, ale pustka ta nie jest nicością. Zgodnie z poglądem wadżrajany, każda czująca istota ma wrodzoną naturę Buddy. Pozostaje ona doskonale czysta i niezmienna. U zwykłych istot jest jednak zakryta zaciemnieniami. Buddowie to ci, u których natura Buddy nie jest zasłonięta.

W medytacji wadżrajany, po uzyskaniu koniecznego przekazu mocy (zob. ABHISZEKA) praktykujący utożsamia swoje ciało, mowę i umysł z ciałem, mową i umysłem określonego aspektu Buddy, wizualizując siebie jako Buddę, powtarzając mantrę i pozostawiając umysł w stanie będącym połączeniem współczucia i zrozumienia pustki.

Działanie w wadżrajanie sprowadza się do bezwysiłkowych aktywności dla dobra innych, płynących z połączenia współczucia i zrozumienia pustki.

ZI (tyb.)
czarno-biały lub brązowo-biały kamień półszlachetny, prawdopodobnie odmiana agatu, ze wzorem "oczu", kół. Kamienie te w naturalny sposób mają kształt owalu lub walca z dziurką przez środek (podobnie jak znajdowane w Polsce tzw. "groty pioruna"). Tybetańczycy wierzą, że są one wytworem lokalnych bóstw i cenią je bardzo wysoko, przypisując im moce ochronne.